AJARAN TOLERANSI ING KAKAWIN SUTASOMA

Kabudayan Jawa darbe jagad ka­su­sastran kang endah kahanane. Ka­cathet mahewu-hewu pustaka Jawa mijil, lan ora sithik kang jumedhul mi­nangka karya agung. Sawijining pustaka luhur kang didarbeni dening kasusu­sastran Jawa,yaiku Kakawin Sutasoma.

Tinilik sacara nasional, Kakawin Su­tasoma bisa disebut minangka karya agung kang kawentar. Apa sebabe, yaiku pethikan sawijining pupuhe jinupuk mi­nangka semboyan negara kita, Bhinneka Tunggal Ika. Kakawin iki yasane Mpu Tantular, lan karampungke udakara ing abad 14 Masehi.

Kakawin Sutasoma kasusun saka 148 pupuh lan 1209 gatra. Kakawin iki anya­ritakake anitise Sri Jinapati (pandheganing Budha Jina) ing marcapada minangka pang­reksa kantentreman lumawan kara­harjan. Panjenengane anjalma mring jiwaning Pangeran Sutasoma.

Kacarita, Pangeran Sutasoma kang kaprenah minangka adipati anom ing ne­gari Hastina. Panjenengane kajibah mi­nangka sesulihing keng rama, yaiku Sri Maharaja Ketu. Ananging, uwal saka pangajap, Pangeran Sutasoma nulak dhawuh kasebut. Panjenengane luwih kasengsem nggayuh lelakon ngaurip minangka pandhita ing wana suwung.

Para kawula Hastina kang ngrungu kabar kasebut samya nandhang dhuhkita. Pungkasan, para kawula Hastina nyuwun kondur lan kersane Pangeran Sutasoma jumeneng nata ing negari Hastina. Sa­kala, trenyuh-luluh atine Pangeran Suta­soma. Panjenengane kersa kondur ke­dhaton. Sang Pangeran banjur kapala­kra­make kalayan Dewi Candrawati, kang kapetung isih sadhereke.

Nalika dipandhegani dening Pangeran Sutasoma, negara Hastina dikur­mati banget dening negara-negara sebrang. Sa­wijining wektu, ana negara sebrang kang nyoba naklukake Hastina. Negara iku dipandhegani dening Prabu Sudanda.

Eman, Prabu Sudanda kinasoran kan­thi gampang dening Pangeran Sutaso­ma. Prabu Sudanda mertobat. Banjur su­medya dhiri minangka siswaning Pa­ngeran Sutasoma. Sawise iku, Prabu Su­danda salin dharma minangka ratu pan­dhita.

Ananging, sanadyan wis madeg mi­nangka ratu pandhita, isih ana kang ngganjel ing atine Prabu Sudanda. Panje­nengane nate janji tumrap Bathara Kala ngaturake Pangeran Sutasoma minang­ka labuhaning prasetyane. Amirengake udarasaning Prabu Sudanda Pangeran Sutasoma ora dadi goreh ing penggalih. Sang pangeran malah ngiklasake dhirine minangka labuhan kanggo Bathara Kala.

Lan kang kedaden ora salumrahe. Nalika disuguhake, makaping-kaping Ba­thara Kala ora saguh nguntal badhanira sang pangeran. Pranyata, ing anggane Pangeran Sutasoma mili Tirta Amerta Sari. Bathara Kala sanalika mawas dhiri lan mertobat. Wasana, kahanane jagad raya malih tentrem.

Minangka panutuping Kakawin Suta­soma, kacarita Pangeran Sutasoma kla­wan parameswarine turun keprabon. Le­lorone nyepi sarta ngayahi urip mawa malih laku. Salin panandhang minangka pandhita ing wukir sepi lan wana su­wung.

Kurang luwih, mangkono reringkesan saka Kakawin Sutasoma. Satemene, isih akeh “carita sripilan” saka kakawin kasebut, kaya ta nalika Pangeran Suta­soma nalika nyadharake Gajakawarta, Nagaraja, lan macan wadon saka laku nistha.

Prelu kauningan bilih kakawin Suta­soma ngemot ajaran rong agama, yaiku Hindhu lan Budha. Pambuka ing kakawin Sutasoma yaiku atur pakurmatan dhu­mateng Tritunggal dewa agama Hindhu, yaiku Brahma, Wisnu, lan Iswara (Siwa). Wondene, kaya kang wus kauningan sadurunge, kakawin iki nyaritakake pani­tisane Budha Jina, kang wus temtu makili ajaran Budha.

Sedawaning carita ing Kakawin Su­tasoma, pancen katuduhake makaping-kaping tumindake Pangeran Sutasoma kang ngemot ciri Budhistis, saupama ngadhepi mungsuh ora kudu kanthi nga­jurake. Ananging mungsuh iku didadekna mitra banjur dijak  ninggalake kadur­janane.

Saka katrangan iku, kita bisa njupuk dudutan yaiku Kakawin Sutasoma nga­jarake toleransi. Ajaran toleransi iku katuduhake nalika agama Hindhu lan Budha bisa lumaku bebarengan kanthi rancag. Pancen, samubarang agama ing bumi iki padha dene ngormati, ananging apa kang kedaden ing Kakawin Sutasoma kapetung langka. Iki unike kakawin Suta­soma. Lan kirane sipat unik kang becik iki bisa ditrepake ing lumakuning uripe manungsa.

Emane, toleransi ing Indonesia kaya-kaya wis arep dadi barang langka. Ora sithik, wong kang luwih ngutamakake kepentingane awake dhewe lan nranyak hak-e liyan. Sapa kang luwih kuwat lan kwasa senantyasa akarep ngwasani lan/utawa ngajurake pehak sangisore. Ju­me­nenging ukum, wis dudu pathokan kang samesthine. Ukum kang manjilma yaiku pathokaning wana-raya; hukum rimba.

Bok menawa, kita prelu sedhela ngungak kawuri. Ngelingi sadurunge negeri iki mardika, ana barisan-barisan mudha antar-suku kang gelem ma­nung­gal, nyawijikake pikir lan tena­gane kang­go raharjaning Nuswantara. Barisan-barisan saka maneka dhaerah kang wi­nastanan Jong Java, Jong Celebes, Jong Sumatranen Bond, lan sapanunggalane padha dene asung kabisane ing Sumpah Pemuda II, kang kalaksanake 28 Oktober 1928, mi­nangka sarana nggayuh kamar­dika­ning bangsa.

Bapak Proklamator kita, Soekarno-Hatta, minurut carita kang binabar uga ora tansah sapamikiran. Lelorone ke­rep sasebrangan pamikirane. Ana­nging, sa­nyatane tetep bisa lumaku bebarengan ngayahi jejibahan mi­nang­ka wakil rakyat sejati.

Lelakon-lelakon kasebut menehi ka­wruh utama yen perbedaan sate­me­ne ora prelu dadi prakara. Ana­nging, perbe­daan kang ana ndadekake bahan kanggo teteg kuwating “rancang bangun” negara supaya madeg kanthi tata-titi tenrem karta raharja.

Cak Nun (Emha Ainun Nadjib) nate ngendika yen manungsa iku pancen pinaringan akarep. Ananing kekarepan bisa dipenging, ora kudu tansah sinem­badan. Mula, sayektine kang karanan toleransi yaiku “ketahanan”, mligine keta­hanan ing babagan akarep. Keka­repan kang bisa gawe dredah kudu di­singkirake. Fokus mring ancasing le­lampahan kudu dadi babagan diutamak­ake. Luwih cethane ancasing negeri kang karuntutake sajeroning Pancasila.

Karya sastra, amung suka permo­dhelan ngaluhur saka uriping manungsa. Hakikate yaiku minangka pangilon kang­go laku kang wis tinapak. Apa kang wi­nedhar sajerone, isih bisa ditiru minang­ka tanggap sasmita supaya urip ora lumaku sacara kliru.

www.panjebarsemangat.co.id

TUGAS SAKA PAK DHOSEN

Wiwit mlebu kuliyah sepisanan, aku wis kesengsem karo sawiji­ning cewek kanca sakelasku. Jenenge Eva, saka Lamongan. Meneng-meneng aku pancen kerep ngga­tekake dheweke. Sapari polahe ing kelas aku mesthi ngerti. Apa maneh yen wayahe presentasi ing ngarep, bebasan kedhep wae wis ora kober.

Anggonku mendhem rasa iki ora ana kang ngerti. Kancaku cedhak wae uga ora dakcritani. Kuwatirku yen nganti aku crita mesthi kabeh padha ngerti. Aku pe­ngin cedhak dhewe karo dheweke tanpa mak comblang saka kanca-kanca. Mesthi wae aku rumangsa bingung, isin, lan wedi kanggo miwiti kabeh kuwi. Jalaran kanggo nindakake kabeh kuwi kanggoku ora gampang, butuh kuwanenan kang cukup.

Ewa semana akeh banget kang nye­dhaki Eva. Wiwit saka Riangga kanca nunggal kelas, nganti Widharma kanca beda kelas. Kabeh kuwi ora ana kang ka­sil ngepek atine Eva. Nganti wektu ku­liyah wis nyedhaki pungkasaning semester, aku isih durung bisa nindakake apa kang dakkarepake. Senajan sesambu­ngan­ku klawan dheweke lumaku apik, nanging kuwi mung winates kekancan wae. Saka tumindakku uga ora ngaton­ake yen sejatine aku seneng marang Eva. Ndilalah nalika ana prentah saka pak Karman supaya ngumpulake tugas akhir sacara kelompok, aku sakelompok karo Deni, Sukma lan Eva. Rasane kaya ngimpi wae.

“Eh, Rek, iki yen sumbere buku mung sing biyasane kanggo kuliyah, dakrasa isih kurang,” kandhane Eva miwiti pi­rembugan.

“Bener kuwi Va. Becike golek wacan menyang perpus. Yen isih kurang meng­ko neng jalan Semarang pa Blauran ae. Jarene murah-murah,” semaure Deni nam­bahi panemu.

“Ngono ya kenek,” Sukma melu mangsuli.

Saka pirembugan kelompok ya mung aku wae kang ora nduwe suwara. Kabeh padha medharake panguneg-unege. Rasane pancen aneh yen wis cedhak karo Eva, rasane mung blangkemen wae. Bi­sa diarani wis salting utawa salah ting­kahdhisik. Omong saomong kudu ngati-ati, wedi yen kliru. Yen jare pakar psiko­logi, apa kang dakrasakake ngene iki kle­bu rasa jaim, jaga image.

Sesuke nalika arep budhal menyang perpustakaan, ndilalah si Sukma ndadak njaluk digoncengake Deni. Gelem ora ge­lem aku kudu nggonceng Eva. Antarane se­neng len ndhredheg mula campur dadi siji. Ora ana ukara kang kawetu saka lam­beku sadawane dalan kampus me­nyang perpustakaan. Bareng wis tekan perpustakaan wusanane dadi getun. Ge­neya ana kalodhangan ora dakgunakake samesthine. Tujune nalika golek buku ing jalan Semarang lan Blauran, aku wiwit ngajak ngomong.

Nanging apa kang dakrasakake kuwi ora bisa suwe. Bebasan winih dhele kang lagi thukul wis kesempar angin lesus. Na­lika lagi cangkrukan ing warkop Do­remi, akeh crita sing dakrungu saka Yoga lan Danang. Kanthi ora sengaja, salah sijine nyritakake ngenani Eva. Manut cri­tane, Eva kuwi wis nduwe pacar ing omahe kana. Malah kawit SMA. Mula ku­wi salah sijine sing dadi alasan dheweke ora bisa nampa tresnane Widharma lan Riangga.

“Wah, yen ngono berarti dudu jo­dho­ne. Tapi sasu­wene iki kok aku ora tau ngerti ya?” mangkono tang­gepanku ke­pengin ngerti luwih jero.

Sawise krungu kabar kuwi aku banjur takok-takok menyang bocah-bocah liyane. Wangsulane uga padha karo kang diomongake Yoga. Arep takok langsung me­nyang Eva rasane mokal banget. Ati wis semplah kela­ngan pangarep-arep. Tujune wae anggonku takok-takok mau ora ngundang sujananing bocah-bocah. Tegese anggonku mendhem rasa suwe­ne sasemester iki ora ana kang ngerteni.

“Va, tugase rak dikumpulne pas UAS ta?” ngono pitakonku.

Sabanjure kuwi aku klawan dheweke tansaya akrab. Saben wayah nggarap tu­gas kelompok mesthi dakkoberake takon utawa dhiskusi. Tugas-tugas saka dhosen kuwi suwene suwe njalari se­sam­bu­nganku klawan dheweke tansaya raket. Atiku tansaya manteb ndadekake Eva minangka kanca ati.

Mbarengi lumakune wektu nganti tu­mekane liburan semester, sesambu­ngan­ku klawan Eva saya suwe saya adoh. Kaya adohe Ponorogo Lamongan. Ya krana tugas saka dhosen aku bisa cedhak klawan dheweke senajan mung saumure jagung. Kadadeyan kang nganti aku meh lulus kuliyah iki ora ana kang ngerteni, klebu Eva dhewe. Lan kabar ngenani Eva kuwi pancen bener. Muga-muga ana kancaku kang maca crita iki. Sokur-sokur yen Eva uga maca.

http://www.panjebarsemangat.co.id

GENG CUMI

"Kowe kepengin mlebu dadi Geng Cumi?” pitakone Reno marang Gading.

Gading  manthuk-manthuk kanthi gemeteran. Telung pasang mata sing lan­dhep-landhep padha ngingeti marang Ga­ding. Reno, Agus lan Bayu sing ndu­weni mripat landhep kuwi mesem ngece. Rasane gudhang mburi sekolah kuwi sa­ya pengap. Gading angel anggone am­began.

“Nanging ana sawijining syarat sing kudu kok lakoni.”

“S-s-syarat apa kuwi?” pitakone Ga­ding kanthi glagepan. Awake kemringet, ndhredheg.

Reno menehi tandha marang Agus. Agus banjur ngetokake botol beling sing isi banyu werna bening kari separo.

“Kowe kudu ngombe banyu setan iki,” Reno mesem meneh.

Gading saya gemeteran. Bingung kudu piye.

***

Geng Cumi iku geng sing paling ke­suwur ing SMA Bina Nusantara. Geng sing dipimpin Reno, pawakane gedhe dhuwur lan nduweni rambut njeprak, per­sis kaya wulu landhak. Anggotane ana Agus sing pawakane kuru lan dhu­wur, wajahe sangar, kulite rada ireng. Anggota sijine meneh, Bayu. Pawakane rada lemu, nanging kulite putih kaya Reno.

Geng Cumi kesuwur bandhel. Ora ana sing wani karo Geng Cumi. Pokoke paling disungkani. Apa maneh Reno kuwi putune sing nduweni yayasan sekolah SMA Bina Nusantara. Pokoke wis dadi kaya penguwasa.

Nanging Reno ora bodho kaya bala loro liyane. Reno tetep kelebu peringkat lima paling dhuwur ing kelase. Mulane guru-guru ya padha sungkan marang Re­no, klebu eyange dhewe sing nduweni yayasan kuwi. Reno uga salah sijine putu sing paling disayangi.

Gading iku uga kerep dadi juara kelas ing kelase. Menganggo kaca mripat sing wis kandel. Mripate wis minus papat. Na­nging bocahe lugu lan menengan. Pa­wakaneculun. Mula ajeg digawe kalah-kalahan dening kanca-kancane.

Gading ora tau gawe gara-gara ing sekolahan. Mula kabeh guru padha se­neng marang Gading. Sabenere bocahe nggantheng, kulite putih lan irunge mba­ngir. Nanging modhel rambute wae sing ora modern. Biasane disisir tengah lan katon klimis. Ora pantes karo wajahe.

Gading kepengin ngrubah penampi­lane sing lurus-lurus wae kuwi. Jarene, dheweke wis kesel digawe kalah-ka­lahan dening kanca-kancane. Gading pe­ngin dadi wong sing misuwur, wong sing nduweni karisma supaya disegani, su­paya padha wedi marang dheweke. Lan salah sijine carane yakuwi kanthi ngga­bung marang Geng Cumi.

“Ren…,” Gading miwiti omong ma­rang Geng Cumi sing lagi padha lungguh ing kantin sekolahan.

Bocah-bocah Geng Cumi sing lagi cangkrukan mau kompak meneng, ngi­ngeti marang Gading. Gading malah ndhingkluk, wedi.

“Ana apa?” pitakone Reno mara Ga­ding.

“Anu … anu …” Gading malah katon glagepan. “Aku kepengin gabung karo Geng Cumi.”

Geng Cumi kompak ngguyu banter. Gading dianggep ndhagel.

Yakuwi kawitane Gading ngomong karo Geng Cumi. Banjur Gading dijak mle­bu menyang gudhang mburi sekolah.

***

Gading bingung. Dheweke kringete gobyos. Reno, Agus lan Bayu terus men­theleng saya medeni. Reno mung cengengas-cengenges karo nye­keli botol banyu setan lan nyedhakake marang irunge Gading.

“Piye Ding? Gelem ora? Pancen iki syarate!”

Gading bingung banget. Banyu setan iku haram. Banyu setan bisa gawe rusake pikiran. Gading ora tau mikir bakal njajal ba­nyu setan kaya ngono kuwi.

“Age cepet!!” Reno mbentak.

“A-a-apa ora ana syarat liyane?” Gading njajal ngenyang.

“Ora ana, syarate ya mung iki!” imbuhe Agus, melu-melu nan­dhesake.

“N-n-nanging aku ora bisa.”

“Kenapa?” suwarane Reno banter kaya bledhek.

“Iku haram lan bisa ngerusak pikiran. Aku ora bakal ngombe banyu setan kuwi. Aku wedi marang Gusti Allah.”

Geng Cumi kompak ngguyu. “Pinter! Sanakal-nakale lan sakonyol-konyole Geng Cumi, ora bakal ngombe banyu iki.”

Reno mesem. “Kowe ketrima nggabung Geng Cumi.”

Gading meneng. Bingung lan kaget marang maksud omongane Reno.





http://www.panjebarsemangat.co.id

YEN WIS GETUN

Getun  kuwi  pancen panggone ana mburi. Yen ana ngarep jenenge dudu getun. Samubarang kang wis kebacut, ora ana gunane kanggo digetu-ni. Arepa ditangisi kaya apa tetep ora bisa mbalekake kahanan kaya wingi uni. Barang kang digetuni kudu didadekake ka­ca benggala. Saora-orane bisa kanggo ngilo amrih kadadeyan kawuri ora diba­leni maneh ing dina candhake.

Awan kuwi sakehe mahasiswa padha ngebaki prin-prinan kang manggon ana pojokan prapatan gang siji. Tujuwane ora liya mung ngeprin skripsine dhewe-dhewe. Yen ana sing kurang pener bisa diedit ana kono. Firda, salah sijine maha­siswi jurusan pendhidhikan basa lan sas­tra Jawa rada gupuh anggone nata hala­man skripsine. Kamangka saka kos-kosan wis ditata kanthi bener lan manut saka prentah buku pedhoman. Ora ngertine tekan prin-prinan isih ana sing kurang pener.

“Wis ta Da, sing mbokgetuni ki apa? Iki kesempatan terakhir aja mbokjarne wae. Pokoke Oktober awake dhewe kudu bisa wisudha,” kandhane Kiki nyoba ngyakinake Firda.

“Iya ancene salahku dhewe. Ora ket biyen-biyene skripsi iki dakcandhak. Ba­reng wis mepet arep yudhisium lagi ke­dandapan,” semaure Firda nggetuni lela­kone.

“Hlo, pancet digetuni maneh. Ora bisa Juni kan isih bisa Oktober ta wisu­dhane?” sepisan maneh Kiki ngandhani.

Pancen yen wis getun kuwi lagi krasa salahe. Firda nggetuni wektune kang sa­suwene iki mung digunakake kanggo do­lan-dolan wae. Kuwajibane kanggo ngram­pungake skripsi ora ditindakake. Kamangka kanca-kancane padha seng­kud anggone nggarap skripsi. Yen Firda dielingake kancane, wangsulane mung mengko dhisik. Ora mokal yen wisudhane uga mengko dhisik kang ateges mundur, ora bareng-bareng kancane ing sasi Juni.

Saliyane wisudhane mundur, Firda uga kepeksa ora bisa mulang kaya kan­ca-kancane kang wis oleh panggonan. Ing pertengahan sasi Juli, taun ajaran anyar wis diwiwiti. Kamangka ing dinane kuwi guru basa Jawa kang linier akeh sing mbutuhake, jalaran kudu nyalaras­ake karo kurikulum anyar yaiku piwula­ngan basa Jawa wajib diwulangake wi­wit SD nganti SMA utawa SMK.

Nalika kanca-kancane padha ubet nglebokake lamaran, Firda babar pisan ora maelu, kepara malah ayem-ayem ati­ne. Mula bareng wektune wis mepet, dheweke lagi bingung.

Sakjane ngono perkarane mung se­pele. Ing pungkasane sasi Januari ke­pungkur, antarane Firda lan Rendra, kan­ca atine kang kuliyah ana ing Bandung pedhot sesambungane. Adohe jarak lan ora anane wektu kanggo sesambungan kuwi kang dadi jalarane. Kanggone Firda, pedhote sesambungane kuwi ndadekake samubarang kang diadhepi uga melu buyar, klebu kuwajibane ngrampungake skripsine. Ingatase lagi konsentrasi ngga­rap skripsi la kok ketaton atine. Ya perkara iki kang dianggep dadi jalarane ora bisa tenanan anggone nggarap skripsi.

“Saiki sing penting skripsimu wis di­jilid dhisik, Da. Masalah Rendra ora usah dipikir maneh. Wis ora jamane maneh gara-gara putus trus dadi nglokro. Ora ana gunane Da. Sing ana malah rugi kang­go awakmu dhewe. Ya ta?”

“Iya Ki, matur nuwun banget ya. Sa­suwene iki wis mbokewangi. Yen awak­mu ora nerusake S2 neng kene, aku bingung kudu njaluk tulung sapa…” atur panuwune Firda.

“Halah, kanca ki endi sing ana Da. Pikiren skripsimu dhisik. Iki nguber wek­tu lo. Durung mengko nyuwun tandha tangan dhekan barang. Mengko yen wis rampung urusane kabeh, ndang nyoba gawe lamaran, sapa ngerti isih ana se­kolahan kang bisa nampa. Jalaran bu­tuhe guru basa Jawa wektu iki akeh ba­nget lo.”

Ora krasa, wektu wis nyandhak ing sasi Oktober. Ing tanggal sewelas, dina­ne Setu, Firda wis kasil winisudha, lan ing jenenge ketambahan gelar sarjana pendhidhikan. Kabeh kang diwisudha ing wektu kasebut padha sumringah lan ngatonake kabungah­ane. Beda karo Fir­da, senajan ing njabane bisa mesem, nanging ing njero batine tetep ora bisa mesem. Dheweke isih keduwung ngge­tuni tumindake ing wektu kepungkur. Nganti tumekane wi­sudha uga durung ana asile saka lamaran kang dilebokake. Ing pangajabe, anggone nglebokake lamaran ing sekolahan-seko­lahan sawe­tara sasi kepungkur bisoa keceluk.

Angen-angene sakawit kang nalika diwisudha bisa ditekani Rendra uga ora kelakon. Katresnane pedhot ing tengah dalan. Semono uga rencanane arep mulang ing sekolahan uga durung ke­lakon. Kagawa saka lara atine ndadekake samubarang kang wis dirancang dadi buyar mung gara-gara perkara kang sepele. Yen wis getun, Firda banjur bisa apa? Sapungkure saka winisudha, atine tetep durung bisa legawa nampa ka­hanan kang lagi dialami kuwi.

www.panjebarsemangat.co.id

BABARE PERANG KEMBANG LAN LAKUNE SATRIYA

Wayang minangka warisan budaya adiluhung sing kebak pralambang lan mengku makna filosofi tataran luhur. Crita wa­yang salakon dadi gegambaran lelakon uripe manungsa. Perang kembang klebu salah sijine adegan jroning lakon wa­yang, yaiku campuhing yuda antarane satriya bambangan klawan raseksa.

Ing pewayangan gagrag Surakarta lakune perang kembang neng­sem­ake banget. Awit saka kaprigelane ki dha­lang perang iki katon urip lan ora kalah rame yen ditandhingake perang-perang liyane.

Adegan perang kang mengku makna filosofi samesthine entuk apresiasi sing dhuwur dening penonton, nanging ema­ne isih adoh saka pangarep-arep kase­but. Wong saiki luwih seneng nonton dhagelan Limbuk-Cangik lan dhagelan panakawan. Bareng panakawane ram­pung, akeh sing mulih, ora kepengin nek­seni perange satriya lumawan buta cakil sakancane.

“Perang kembang kuwi maknane pe­range manungsa karo napsune. Titik” Tanpa dituturi, racake penonton wis apal makna filosofi iku. Ananging, benera ka­ya ngono, apa mung tekan semono mak­nane perang kembang? Apa isih bisa dikaji makna sing luwih jero?

Kanthi cara mbayangke lan manjing jroning kahanane lelakon, kita bisa ngre­sepi swasana lan necep makna filosofine perang kembang. Mula, ayo bebarengan nggiring angen-angen marang kahanan sing diucapake ki dhalang ing ngisor iki.

Satriya lan Raseksa

“Sigra eneng ening awas eling jro­ning batos, risang bagus. Karana mele­nging cipta, rasa lan karsa wus kuwawa denira manjing madyaning wana gung liwang-liwung. Ya ing kono dununge wana angker kepati, werit awingit, jalma mara jalma mati, sato mara angemasi.

Kacihna gumelare wana, lamun sina­wang ing netra walaka sayekti peteng dhe­het lelimengan. Parandene, mung­guh­ing satriya trahing kusuma kaya ka­hanan ing gagat rahina. Laju tindake ana­lasak wana tan metung pringga bayaning marga.

Amung sagebyaring thathit, lampah­ira dumugi dlanggung prapatan, cinegat dening rota raseksa ing catur keblat. Pra­mana paningale sang pekik tan kasama­ran marang para raseksa pangawake nap­su patang prakara.

Buta cakil gegambarane napsu supi­yah. Napsune manungsa kang mendem kaelokan, nguja kasenengane, njurung ing ulah asmara. Ya napsu supiyah sing njalari manungsa kepengin ketok bagus-ayune, ngepolke anggone dandan. Ngi­ngar-nginger awak, merat-merot lan me­sam-mesem sangarepe pangilon. Yen mlaku digawe-gawe, klecam-klecem nga­tonake sumehe supaya oleh panga­lembana. Napsu supiyah nyurung pepe­nginan ngrasa bungahing ati, nyetel tape recorder seru ora empan mapan ing ka­hanan, seneng guyon sembranan lan gu­muyu lakak-lakak. Kulina mara sanja golek pemareme ati, lelungan plesir amung kanggo nyenyeneng rasa. Napsu supiyah aweh daya tresna lan asih ma­rang sasamaning titah, ngobarake ge­nine asmara, Keladuking patrap ma­nung­sa banjur laku sedheng, ngrudapek­sa laku jina marang bocah.

Buta rambut geni ya napsu amarah. Napsune manungsa kang nuwuhake ham­beg lan greget ing tumindak. Krekat jail methakil, wani laku cidra angucap dora, mbidhung api rowang, Gampang serik drengki srei lan kebrongoting ati, ngumbar angkara tanpa wates, tegel ngi­langi nyawa.

Buta galiyuk pangawake napsu alua­mah. Ya napsu srakah, sabarang gawe kanggo mikolehake dhiri pribadi. Dhe­men memangan, samubarang kolu kang­go ngebaki wadhuk. Napsu sing karepe bisa sugih mblegedhu, numpuk bandha, banjur nekad korupsi bandhane nagara. Napsu melik gelare kadonyan, mendem drajat lan pangkat, satemah laku adi­gang, adigung, adiguna.

Buta terong gegambaran mayane nap­su mutmainah. Napsu kang con­dhong jujur tulusing batin. Maya ateges samar, mujudake anane niyating ati kang tanpa rasa lan madhahi napsu tri praka­ra. Niyat kang maya lamun sinasapan dening dayaning napsu supiyah, amarah, lan aluamah, mahanani mring pakarti. Mula jere manungsa mono bisaa ne­nim­bang ing akal lan budine.

Kocap. Gya tumandang buta cakil anggemprang-nggemprang, anyerang mengsah binarungan kumuda rangsang. Abang kawelagar yaksa rambut geni krura kagiri-giri ngajap bilahi. Gedrug-gedrug raseksa galiyuk sora manguwuh mungsuh, anubruk ngaruk. Gentoyang-gentoyong solahe buta terong, nanging galake kaya singa barong.

Prayitna sang bagus mring krodhane mengsah, sethithik tan ngrasa gigrig. Tekane gora godha amung kinarya da­dya sarana aneter jiwa kasatriyane. Ba­wane satriya kang limpad nranggulangi saliring kewuh, dhasar prawira sekti mandraguna, trengginas trampil ing ju­rit, sakehe bebaya gya tinandangan, sa­kedhap wus prapteng lampus”.

Mangkono mau ujare ki dhalang mi­nangka pralambang anane napsu ing pri­badine manungsa. Perang kembang iku adegan wayang versi Jawa sabab buta cakil lan kancane asli riptane wong Ja­wa, semono uga makna filosofine.

Matine raseksa ing perang kembang nelakake sirepe napsu, dudu ilange nap­su, sabab sasuwene urip ing alam donya manungsa isih mbutuhake napsu kase­but. Satriya unggul nglawan raseksa nggam­barake manungsa sing bisa ngen­dhaleni hawa napsune lan ngereh priba­dine tumuju mring kautaman.

Lakon Wahyu

Ing Mahabarata crita sing magepokan karo wahyu kaprajan, kocape Arjuna ka­sil anggadhuh wahyu makutharama, de­ne Abimayu kuwat nampani wahyu ca­kra­ningrat. Sadurunge ngalap wahyu sa­triya loro iku nindakake perang kembang nglawan raseksa. Bab iki ateges sakehe sedya utama kudu adhedhasar tulusing batin, menebing pikir lan sumelehing ra­sa kanthi bisa nyerep gora godha har­dane napsu pribadi.

Mligi ing lakon wahyu Makutharama, sawise nyirnakake raseksa Arjuna ne­rus­ake laku, munggah gunung Suwela­giri manjing padhepokan Kutharunggu ing tengahe alas kang kaapit jurang ce­rung saperlu ngalap wahyu. Laku mung­gah gunung diwerdeni wani rekasa am­rih katekan sedyane. Kasembadane ge­ga­yuhan tinuku kanthi sarana gedhene lelabuhan, bebasan ateken janggut suku jaja, tetep dilakoni.

Wahyu iku kanugrahan kang ora wu­jud. Tumurune wahyu ora kena diprusa, sabab satemene wahyu sing duwe we­wenang milih sejatine satriya kayadene curiga milih warangkane.

Wahyu Makutharama mujudake ilmu pangageme Ramawijaya nalika dadi ratu ing Pancawatidhendha. Pepakem iku isi wolung laku kang disebut Hasthabrata. Hastha wolu brata laku, ya laku wolung prakara sing diugemi lan ditindakake dening ratu kang ambawani para nayaka lan kawula sanagara.

Kang klebu laku wolung perkara yaiku laku hambege kisma, tirta, samirana, samodra, candra, baskara, dahana, lan wukir. Hasthabrata mengku surasa le­labuhan utama mungguhing nalendra, yaiku kudu tumindak murah asih, lembah manah, taliti, sabar, amadhangi, anda­yani, angrampungi lan teguh santosa.

Kanthi nindakake Hasthabrata maha­nani Ramawijaya kaaran widagda ma­ngembat praja lan disuyudi dening ka­wula. Tapak tilas lelabuhane Ramawija­ya mangkono iku kang banjur kasebut wahyu Makutharama pikukuhing praja.

Babare Lelakon

Awit saka tulusing budi lan temene pa­ngudi, Arjuna pantes nampani wahyu Makutharama kang diwedharake bega­wan kesawasidhi kang dhedhepok ing Kutharunggu. Adegan Arjuna nampa we­jangan minangka babare lelakon ya lakune Arjuna anggone ngalap wahyu. Wejangan kang wis ditampa iku saban­jure dadi pepakem pikukuhing praja mung­guhing ratu saka tedhak-turune Arjuna.

Crita wayang kasebut minangka ge­gambaran tumrape manungsa. Perang kembang bisa sawayah-wayah uga ing sadhengah papan dilakoni manungsa, sanajan ora rumangsa. Babare perang kembang kari mbiji menang lan orane ma­nungsa anggone perang klawan nap­sune dhewe. Yen bisa ngredhem napsu ateges menang, nanging yen isih diereh napsune tegese kalah.

Kejaba nglawan napsune dhewe, manungsa uga ngadhepi napsune wong liya ing urip saben dinane. Ya ing kanya­tan ngene iki manungsa diteter jiwa ka­satriyane ing lelakon uripe. Mula jroning urip bebrayan manungsa bisaa tansah eling lan waspada, nggedhekake tepa slira, lan ora ninggal duga prayoga.

Babare lelakone manungsa sesam­bu­ngan karo gegayuhan lan pakaryan sing dadi tanggung jawabe. Kasil lan orane mujudi gegayuhan lan kwajibane mertandhani babare lelakon ing uripe manungsa.

Wektu cedhak iki nagara kita arep duwe gawe pilihan presiden. Calon-ca­lon presiden iku kayadene satriya kang ne­dheng-nedhenge ngalap tumurune wahyu. Pancen ora gampang dadi presi­den, akeh godha rencanane lan bisa teka saka ngendi wae. Ananging tumrape jiwa satriya ora ana gendhing serik merga kesirik, ora kemba sanajan diundhama­na. Lakune satriya mung ngener jatining sedya anyangkul sesanggeman lan le­labuhan utama.

Sapa kang pantes nampa wahyu? Bab iki isih dadi cangkriman sing durung gumathok batangane. Prayogane disek­se­ni wae, sapa sejatine satriya lan kepiye babare lelakon iki.

http://www.panjebarsemangat.co.id

DEWI SRENGGANA-SRENGGINI NYIMPEN ILMU SEJATINE LANANG-WADON

Dewi Srenggana dan Dewi Srenggini iku anake kembar Resi Badawanganala ing pertapan Sumur Upas lan sisihane sing jenenge Dewi Srunggagini. Ing jagad pedhalangan putri loro kembar iki sinebut Dewi Srengganawati lan Dewi Srengginiwati. Dewi Srengganawati dhaup lan Naluka, nurunake Dewi Sritanjung. Dewi Srengginiwati dhaup lan Sahadewa, nurunake Bambang Widapaksa utawa Sidapaksa. Ing lakon Dhaupe Nakula Sahadewa dicritakake saka kawitan malih rumape Bathari Durga dadi Dewi Kunti.

Bathari Durga sing njilma wujud Dewi Kunti iku banjur andon wasis lan andon ilmu bab sejatining lanang, sejatining wadon kalawan Sahadewa. Sawise dibabar kabeh, Dewi Kunti daden-daden iku banjur njaluk saresmi kalawan Sahadewa. Ananging Sahadewa nampik pepenginane Dewi Kunti daden-daden iku amarga kelingan yen Dewi Kunti iku ibune. Dewi Kunti daden-daden tetep meksa pengin saresmi kalawan Sahadewa, ananging Sahadewa milih mlayu ninggalake. Dewi Kunti daden-daden banjur nyuwek sandhangane lan wadul marang Werkudara.

Bima dadi lan nesune nalika weruh kaanane Dewi Kunti (daden-daden iku). Luwih-luwih sawise ngerti yen suweke sandhangane iku amarga pokale Sahadewa. Tanpa suka kalodhangan tumrap Sahadewa kanggo njlentrehake apa sing kedaden satemene, Bima banjur ngajar Sahadewa sakkatoge. Sahadewa uga banjur diguwang ing Sumur Upas engga nemahi pati. Sawijining dina, Dewi Srenggana dan Dewi Srenggini ngimpi dadi sisihane ragile Pandhawa, yaiku si kembar Nakula dan Sahadewa. Sahadewa sing ditemokake mati banjur diuripake maneh dening Resi Badawanganala.

Sawise takon tinakokan kalawan Sahadewa, Resi Badawanganala banjur nemokake Sahadewa kalawan anake wadon. Sahadewa arep dijodhokake kalawan salah sijine anake kembar iku. Putri kembar anake Badawanganala ora kabotan waton Sahadewa bisa napsirake ilmu sejatining lanang, sejatining wadon. Wusana Sahadewa kasil ndhudhah lan napsirake ilmu kasebut. Putri loro kembar iku dening Resi Badawanganala banjur dipasrahake marang Sahadewa, sabanjure diboyong tumuju Amarta utawa Amerta.

Satekane ing Endraprasta, Sahadewa lan Nakula bisa males tumindake Dewi Kunti daden-daden lumantar pitulungane Semar. Dewi Kunti banjur badar maneh ing wujud sakawit, yaiku Bathari Durga. Bathari Durga banjur sumingkir tumuju Krendayana ing pasetran Ganda Umayi utawa Gandamayit. Wusana, Dewi Srenggana utawa Srengganawati dhaup lan Nakula, dene Dewi Srenggini utawa Srengginiwati tetep dadi sisihane Sahadewa.

http://froggy-ndut.blogspot.com

SINTHA KADHUSTA

    Pegat, apisah, Rama lan Shinta,

kidang kencana tanggap ing sasmita, hangendering cancut mlajeng lumebeng wana, saya hanengah, saya tebih, denira apepisahan kalawan garwa mayangsari.

       Ngancik telenging wana, peteng ndhedhet lelimengan, ical lacaking kidang, sapandurat kumlebet katingal kidang kencana haleledhang, Rama sigra hangembat gendhewa, menthang langkap, wastra lumepas, hangener dening kidang, tumancep warayang mring hangganing kidang sangsam kencana, gumlundhung pejah kasulayah, eloking kahanan, sareng gumalundhunging kidang kapiyarsa swara dumeling, Marica hangemba-emba suwaranipun Rama,   jelih-jelih asesambat mring arinta Laksmana.

    Sinta lan Laksmana ingkang hanganti dhatenging ingkang raka Rama dinandak hamiyarsa suwara nyaring asesambat tiwasing dhiri. Kusumaning ayu Sinta sajroning wardaya, hanyipta lamun swara ingkang kapiyarsa punika, tuhu swaranipun raka Rama, mila tarataban manahira, sigra dhawuh mring ari Laksmana, supaya enggal lumawat mring Rama, aweh pitulungan, Laksmana ingkang wicaksana tansah sung pemut, bilih swara punika sanes suwarnipun Rama.

         Saiki, Rama sadar menawa dheweke wis ketipu. Dheweke gage-gage bali ing panggon Sinta ngenteni. Ing dalan dheweke papasan karo Laksmana, banjur dheweke bali bebarengan.   Endah kagete Rama lan Laksmana menawa Sinta wis kasil dicolong Prabu Dasamuka.

        Manuk Jatayu mbudidaya ngalang-ngalangi malah tekaning pati kaperjaya dening gegamane Rahwana, lan Sinta bisa digawa menyang Ngalengka. Sadurunge mati Jatayu isih bisa ngabari Rama lan Laksmana tumrap kaanane Sinta. Amarga gugur njalanake darmane, Rama lan Laksmana nyuwun marang Sang Kuasa supaya gugure Jatayu  bisa sempurna.  Awit saka panyuwune Rama lan Laksmana, Jatayu bisa gugur secara moksa. Awake melu ilang lunga ing Suarga.

     Ing perjalanan menyang Ngalengka, Rama lan Laksmana ketemu karo Anoman kethek putih putrane Bathara Guru. Anoman didhawuhi ngabdi karo Rama.

      Nalika, ing tengahing alas, padha mireng suara tangis. Sawise diceraki, swara iku saka kethek ingkang kejepit ing silangan wit gedhe Rama banjur nulungi kethek iku saka jepitan. Kethek iku ngaku menawa dheweke iku Raja ing Guwakiskendha, sing jenenge Sugriwa. Kakange sing jenenge Subali mbrontak karo Guwakiskendha, banjur dheweke di siksa lan dijepit ing silangan wit. Lajeng kanggo ngrebutke Guwakiskendha,  Sugriwa padu karo Subali, Rama nglepaske wastra pusaka Gumawijaya. Dening Resi Subali nduweni Aji Pancasona, dheweke tetep kalah. Kanthi dibantu Rama, Sugriwa bisa dadi  Raja maneh ing Guwakiskendha.

        Kanggo bales budi, Sugriwa ngerahke wadyabalane kanggo mbantu Rama ngrebut Sinta saka Prabu Dasamuka. Anoman didhawuhi Rama supaya nggoleki Sinta menehake ali-aline Rama lan mangerteni kekuatanne Kerajaan Ngalengka. Nalika arep bali Anoman dicekel wadya bala Ngalengka. Anoman arep diobong nanging banjur mabur nggawa geni kanggo  ngobong kraton Ngalengka, kajaba taman Argasoka, panggon Sinta didhelikake.

         Akhire, kedadean perang gedhe  Pancawati mungsuh karo Nglengka.

Wadya balane Ngalengka  wujud buta-buta lan wadya balane Rama dibiyantu kethek-kethek balane Sugriwa, Senapati  Nglengka akeh sing tiwas. Pancawati menang. Sawise perang Rama lan   Shinta bali menyang Ayodya, Nanging Sinta susah ora enggal ketampa dening Rama, amarga dianggep wis ora perawan maneh. Sinta reresik awak saka geni lan banjur ditampa. Pratelane Rama, sesucen iku kudu ditindakake kanggo ngilangi pandakwa ala tumrap garwane.

 http://froggy-ndut.blogspot.com